Tijdslijn van onze beschaving, naja beschaving…

Toen ik in 2017 op Machu Picchu in Peru stond, hoorde ik dat de Inca’s van de 13e tot en met de 16e eeuw leefden. De Spanjaarden koloniseerden in de 16e eeuw het machtige Incarijk. Het stond toen even stil in mijn hoofd, want ik dacht toch echt dat de Inca’s veel eerder in onze jaargetijdenbalk leefden. Nee dus. Dat gaf me direct een aantal nieuwe vragen. En de Egyptenaren dan? En de Maya’s? Die laatste bijvoorbeeld hadden hun hoogtepunt tussen 500 en 900 na Christus. De Egyptenaren waren trouwens nog een stukje ouder, want het Oude Egyptische Rijk bestond van 3300 – 332 voor Christus. Tijd voor mij om eens een aantal zaken chronologisch naast – of eigenlijk achter – elkaar te zetten. Gewoon om een gevoel te krijgen wanneer zich wat heeft afgespeeld en wanneer wie leefde. Dat is trouwens geen gemakkelijk ding hoor! Internet staat dan weliswaar vol met digitale geschiedenisboeken, de geschiedenis is zo rijk en de volkeren vlechten zo erg in elkaar, dat het voor je het weet een spaghetti is die niet meer uit elkaar te rafelen is. Is trouwens ook nooit zo handig met spaghetti, want dat wordt zo’n kliederboel. In elk geval mijn poging…

Chronologie van onze wereldgeschiedenis

Het blijkt o zo lastig om een fatsoenlijke indeling te vinden van onze wereldgeschiedenis. Zoek je in het Nederlands, dan vind je alleen die vanuit Nederlandse bril. Die kennen we wel, want die hebben we allemaal tijdens de geschiedenisles geleerd. Maar de wereld is zoveel groter dan Nederland. Zoveel groter dan Europa. Waar zaten al die andere volkeren die hebben geleefd? En die hun tijd ook ver vooruit waren. Na flink wat gezoek, nadenken, structureren komt ik tot een indeling. Die is trouwens best ‘hoogover’ – dat moet ook wel anders valt er niks te structureren. Hoogover is alles hetzelfde, roep ik wel eens op het werk. Maar soms is hoogover nodig, anders is er geen touw meer aan vast te knopen! Overigens is dit echt een overzicht om later nog eens verder uit te breiden. Ik ben namelijk verre van compleet! Mijn vookeur gaat tot nu toe nooit zo uit naar Azië en die kanten en dat merk ik maar weer eens.

Een hoogover kijkje naar onze tijden, beschavingen, historie(s) zo je het wil noemen. In te delen in een aantal tijdperken. Ze staan hieronder kort beschreven.

De prehistorie, niet zo verrassend

(50.000 — 3000 voor Christus)

Dit begon allemaal met de ontwikkeling van apen tot homo sapiens ergens 200.000 jaar geleden in Afrika, waar zij uiteindelijk “behavioural modernity” bereikten zo’n 50.000 jaar geleden. Met andere woorden: de mens gedroeg zich toen pas enigszins normaal. In deze tijd leefden neolithische culturen, was de ontwikkeling van samenlevingen primair gebaseerd op landbouw en ontstonden dorpen. De eerste steden verschenen: Jericho en Catal Huyuk rond 6000 voor Christus.

De Ancient history, de Oudheid of the Old World

(3500 voor Christus — 500 na Christus)

De wieg van de beschaving met de bronstijd en ijzertijd. In de bronstijd zag de wereld nieuwe steden rijzen en de eerste beschavingen ontstaan. Deze ontstonden vooral langs rivieren, zoals de Tigris en de Eufraat (Engels: Euphrates) in Mesopotamië, de Nijl in Egypte, de Indus in het Indische subcontinent en de Yangtze en Yellow Rivers in China.  In deze culturen vond men dingen uit, zoals het wiel, wiskunde, bronswerk, zeilboten, geweven doeken, gebouwen en leerden schrijven. Ook begonnen de Maya’s met hun kalender in 3372. Zij waren hun tijd ver vooruit. Transport ging in die tijd via het water. De Middellandse Zee bevorderde de militaire kracht en uitwisseling van goederen, ideeën en uitvindingen. De ontwikkelingen zorgden tot de rise van territoriale staten en rijken. In Egypte was er bijvoorbeeld de verdeling in Boven- en Beneden-Egypte. In Europa rees het Romeinse Rijk, gecentreerd in het hedendaagse Italië, in de 7e eeuw voor Christus. De Romeinen hadden rond het jaar nul de heerschappij over het grootste deel van de Middellandse Zee en zou blijven groeien. Ook werden er in deze tijd succesvolle regionale rijken gevestigd in Noord- en Zuid-Amerika, ontstaan uit culturen die al voor 2500 voor Christus waren opgericht. In Meso-Amerika ontstonden enorme precolumbiaanse samenlevingen, waarvan de meest opmerkelijke die van de Zapoteken (700 voor Christus – 1521 na Christus) en de Maya’s waren.

In deze periode ontwikkelde de beschaving zich door verdere beweeglijke transportmogelijkheden. en stijging van het aantal als laatste- van rijdier gedomesticeerde diersoorten vergrootte het arbeidspotentieel en de actieradius van de mens. Waar zeevaarders eerder rosse kust in zicht hielden, vondst mannen technieken om te openen zee de weg te vinden. Zo wisten de Polynesiërs met relatief eenvoudige schepen – stempels van dubbelrompkano’s – en zonder kompas van sextant grote delen van de Stille Oceaan te bereizen en te koloniseren. Waar zij echter geen contact had met andere samenlevingen, gold het tegenovergestelde in de Indische Oceaan en het westen van de Stille Oceaan. Toen de Atlantische Oceaan nog een te moeilijk te passeren obstakel was, was Oost-Afrika en Azië rond het jaar 400 in uitgebreid contact met elkaar. De kameel bracht Sub-Saharisch Afrika rond het Tsjaadmeer in contact met oudere beschavingen. Op de rand van de woestijn waar landbouw mogelijk was, gaf dit de aanzet tot staatsvorming. Het binnenland was met zijn tropische bossen en parasieten lange tijd moeilijk begaanbaar, terwijl rivieren als de Kongo en de Niger voor zeeschepen moeilijk of niet begaanbaar zijn.

Het Post-classical tijdperk, Pre-Modern Era of Post-Ancient Era

(500 — 1500 na Christus)

In Nederland en Europa wordt deze periode aangeduid met de vroege, hoge en late middeleeuwen. Maar deze periode is zoveel meer dan de middeleeuwen, zoals wij die altijd leren. Dit tijdperk staat te boek als de uitbreiding van beschavingen en rijken en de opkomst van de drie grote wereldreligies: het christendom, de islam en het jodendom, plus de ontwikkeling van handelsnetwerken tussen samenlevingen. In Europa herstelde de westerse beschaving zich na de val van het West-Romeinse Rijk (500-1000 na Christus). In deze tijd verenigde de katholieke kerk zich. In Oost-Europa overleefde het Oost-Romeinse rijk in het Byzantijnse rijk werd genoemd met als belangrijke hoofdstad het bekende Constantinopel.

Tijdens de hoge middeleeuwen (1000 – 1500 na Christus) bloeiden de christelijk georiënteerde kunst en architectuur en werden kruistochten opgezet om het heilige land  van de moslimcontrole te heroveren. Deze tijd zou een belangrijke onderliggende basis vormen voor de latere renaissance. In het Midden-Oosten stond deze tijd bekend door het Sasanian Rijk van de Perzen – het huidige Iran en Irak – en het Byzantijnse Rijk. De Byzantijnen en Sasanianen vochten voortdurend met elkaar. Terwijl beide rijken hierdoor allebei verzwakt waren, groeide een nieuwe macht in de vorm van de islam in het Midden-Oosten onder Mohammed in Media. In een snelle reeks moslimveroveringen nam men het grootste deel van het Midden-Oosten in bezit, waarbij Constantinopel in het jaar 1204 viel. Dit was de start van een islamitische gouden eeuw, inspirerende prestaties in de architectuur, de opleving van oude ontwikkelingen in wetenschap en technologie en de vorming van een aparte manier van leven. Moslims redden en verspreidden Griekse vooruitgang in geneeskunde, algebra, meetkunde, astronomie, anatomie en ethiek die later terug zou gaan naar West-Europa. De overheersing van de Arabieren kwam plotseling ten einde in het midden van de 11e eeuw met de komst van de Seltjuq-Turken en iets later de gezamenlijke Europese strijdkrachten, voornamelijk uit Engeland, Frankrijk en het opkomende Byzantijnse Rijk. De kruistochten waren uiteindelijk niet succesvol. Het Byzantijnse rijk begon flink veel grondgebied te verliezen aan de Ottomaanse Turken, waarna uiteindelijk het Ottomaanse Rijks rond 1280 ontstond – het hedendaagse Turkije. Zij hadden begin van de 13e eeuw nog flinke tegenstand van een nieuwe golf indringers van het Mongoolse Rijk. De Mongolen werden echter verslagen door de Ottomanen.

In Amerika stortte het Maya-rijk in rond 700 na Christus en kwam het Azteekse rijk op. Ook gingen de Inca’s floreren en overspanden uiteindelijk het hele Andesgebergte. In Noord-Afrika kwamen regeringen in opkomst die werden gevormd door de Berbers, zoals de Marinid-dynastie in Marokko, de Zayyanid-dynastie in Algerije en de Hafsid-dynastie in Tunesië. Deze groepering wordt later de Barbarijse zeerovers genoemd die piraten onderbrengt die verschillende Noord-Afrikaanse havens gebruiken voor hun invallen tegen de kustplaatsen van verschillende Europese landen, op zoek naar slaven die in Noord-Afrikaanse markten als onderdeel van de slavernij uit Barbarije worden verkocht.

Het Moderne tijdperk, Modern Era, Modern Period, Modern Times

(1500 na Christus tot nu)

De periode na de middeleeuwen. Hierbinnen bestaat de zogenaamde ‘vroegmoderne’ periode, een term die door historici zoals Bastiaan wordt gebruikt om te verwijzen naar de tijd tussen het post-klassieke tijdperk en de industriële revolutie – ongeveer 1500 tot 1800 na Christus. Toch Bastiaan? Deze periode wordt gekenmerkt – zoals we allemaal op de middelbare school hebben geleerd – door de opkomst van de wetenschap en de steeds snellere technologische voortgang. Kapitalistische economieën komen op in aanvankelijk Noord-Italiaanse republieken zoals Genua. Het is ook de periode dat de macht van de katholieke kerk verdwijnt en die wordt overgenomen door economische macht van landen. De periode omvat de protestantse reformatie, de rampzalige Dertigjarige oorlog, het tijdperk van ontdekking, de Europese koloniale expansie, de piek van de Europese heksenjacht, de wetenschappelijke revolutie en het tijdperk van de Verlichting.

Ook de renaissance is onderdeel van het moderne tijdperk, beginnend in de 14e eeuw tot de 16e eeuw. Renaissance betekent ‘wedergeboorte’ en die naam komt niet uit de lucht vallen. De tijd bestond uit de herontdekking van wetenschappelijke bijdragen van de klassieke wereld en van de economische en sociale opkomst van Europa. Dit was allemaal mooi, maar de Renaissance is vooral bekend om zijn artistieke ontwikkelingen en de meesters Leonardo da Vinci en Michelangelo. In de 16e en 17e eeuw werd Europa’s macht de grootste van de hele wereld. Het was grotendeels het werk van de Atlantische staten: Portugal, Spanje, Engeland, Frankrijk en Nederland. Aanvankelijk waren de Portugese en Spaanse rijken de overheersende overwinnaars en bronnen van invloed. Hun unie resulteerde in de Iberische Unie: het eerste wereldwijde rijk waarop de ‘zon nooit onderging’. Met andere woorden: alles leek onuitputtelijk. Al snel begonnen de meer noordelijke Engelsen, Fransen en Nederlanders de Atlantische Oceaan te domineren. In een reeks oorlogen die in de 17e en 18e eeuw werden gevoerd, culminerend in de Napoleontische oorlogen, ontstond Groot-Brittannië als de nieuwe wereldmacht. De Europeanen koloniseerden in Noord- en Zuid-Amerika de nieuw ontdekte continenten, waarbij de inheemse bevolking grotendeels werd verdreven en de beschavingen van bijvoorbeeld de Azteken en Inca’s werden vernietigd. Spanje, Portugal, Groot-Brittannië en Frankrijk maakten allemaal uitgebreide territoriale claims en ondernamen grootschalige nederzettingen, waaronder de invoer van grote aantallen Afrikaanse slaven. Portugal beheerste Brazilië. Spanje claimde de rest van Zuid-Amerika, Meso-Amerika en Zuid-Noord-Amerika. Groot-Brittannië koloniseerde de oostkust van Noord-Amerika en Frankrijk koloniseerde de centrale regio van Noord-Amerika.

De wetenschappelijke revolutie veranderende het begrip van de mens van de wereld en leidde tot de Industriële Revolutie. Pas in de tweede helft van de 18e eeuw begon de wetenschappelijke vooruitgang toegepast te worden op praktische uitvindingen. De industriële revolutie begon in Groot-Brittannië en gebruikte nieuwe productiewijzen – de fabriek, massaproductie en mechanisatie – om een ​​breed scala aan goederen sneller te produceren en minder arbeid te gebruiken dan voorheen. Nadat de Europeanen invloed en controle over Amerika hadden gekregen, wendden ze zich tot de landen in Azië en Oceanië. Groot-Brittannië kreeg controle over het Indiase subcontinent, Egypte en het Maleisische schiereiland, terwijl de Nederlanders hun macht over Nederlands-Indië versterkten. De Britten koloniseerden ook Australië, Nieuw-Zeeland en Zuid-Afrika met grote aantallen Britse kolonisten die naar deze koloniën emigreerden.  Tijdens de Tweede Industriële Revolutie werd de wereldeconomie afhankelijk van steenkool als brandstof, omdat nieuwe vervoerswijzen, zoals spoorwegen en stoomschepen, de wereld effectief deden krimpen. Hiermee werd de vervuiling van onze wereld exponentieel vergroot, terwijl die eigenlijk al aanwezig was sinds de ontdekking van het vuur en het begin van de beschaving. Hier hebben we nog steeds mee te kampen.

Europa startte de 20e eeuw met een toppunt van rijkdom en macht en met een groot deel van de wereld onder zijn direct koloniale controle. Naarmate de eeuw vorderde, werd dit systeem onderworpen aan zware spanningen. In deze tijd waren er meer en meer oorlogen van ongeëvenaarde omvang en mate van verwoesting. Wereldoorlog I vernietigde veel van de Europese rijken en monarchieën, en verzwakte Groot-Brittannië en Frankrijk. In de nasleep daarvan ontstonden krachtige ideologieën. De Russische Revolutie van 1917 creëerde de eerste communistische staat, terwijl de jaren 1920 en 1930 fascistische dictaturen onder controle kregen in Italië, Duitsland, Spanje en elders. En toen kwam uiteindelijk de Tweede Wereldoorlog, zoals we die allemaal kennen. Racisme en discriminatie vierde hoogtij die jaren, wat leidden tot massamoord en de economische wereldcrisus. Waar is het heengegaan met de mensheid. Is dat nog een beschaving te noemen?

Toen de Tweede Wereldoorlog in 1945 eindigde, werden de Verenigde Naties opgericht in de hoop toekomstige oorlogen te voorkomen. Twee landen – de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie – waren wantrouwig geworden ten opzichte van elkaar. Dit leidde tot de Koude Oorlog, een stand-off en wapenwedloop tussen de Verenigde Staten en zijn bondgenoten, enerzijds, en de Sovjet-Unie en zijn bondgenoten anderzijds. Met de ontwikkeling van kernwapens tijdens WO-II en de jaren daarop liep de mensheid het risico van een nucleaire oorlog tussen de twee supermachten. De Koude Oorlog eindigde in 1991 toen de Sovjet-Unie uiteen viel. In de vroege naoorlogse decennia wonnen de koloniën in Azië en Afrika van de Belgische, Britse, Nederlandse, Franse en andere West-Europese rijken hun formele onafhankelijkheid. De meeste West- en Midden-Europese landen vormden geleidelijk een gezamenlijke politiek en economische gemeenschap – de Europese Unie. De tijden van de oorlog hebben uiteindelijk de ontwikkeling technologie een boost gegeven. Dit leidde uiteindelijk tot ruimtemissies, de landing op de maan, kunstmatige satellieten met bijvoorbeeld het GPS-systeem en internetuitvoeringen die de communicatie tussen mensen radicaal hebben veranderd. Ook was de wetenschap in deze tijd op een hoogtepunt gekomen met baanbrekende ontdekkingen zoals de structuur van DNA, de wereldwijde uitroeiing van de pokken, deeltjesfysica en kosmologie. Ook kwam klimaatverandering op de agenda, ontbossing, oceaanverzuring, overbevolking, supervulkaanuitbarstingen, aardmagnetische stormen en de afname van de natuurlijke fossiele brandstoffen.

De 21e eeuw – is this the world we created?

Nu zijn we aangekomen in de 21 eeuw. De door de mens gecreëerde bedreiging voor de overleving van de wereld gaat verder in onze huidige eeuw. Queen zong het al: is this the world we created? Landen willen kernwapens ontwikkelen en landen bezitten ze al. Er is nog geen motivatie om die wapens volledig te elimineren. De 21e eeuw wordt gekenmerkt door een toenemende economische globalisering en integratie. De communicatiemogelijkheden worden en zijn al eindeloos met smartphones en internet, die niet alleen het bedrijfsleven hebben veranderd, maar ook ons eigen persoonlijke leven.  Het begin van deze eeuw zag escalerende conflicten in het Oosten en Afghanistan. In de productie- en dienstverlenende sector zien we toenemende sociaaleconomische veranderingen door bijvoorbeeld de robotisering van werk en het uitbesteden ervan naar landen met een goedkopere beroepsbevolking. Geld verdienen staat op nummer één. Daarnaast groeit de wereldbevolking snel. Heel snel. Tussen 1900 en 2000 groeide de wereldbevolking van 1,6 miljard naar 6 miljard mensen. Waar gaan we naartoe? De zoektocht naar de vervangers van fossiele brandstoffen is volop ingezet. Windkracht, waterkracht, kernenergie, zonne-energie worden meer en meer ingezet. De erkenning dat de opwarming van de aarde wordt veroorzaakt door door de mens gemaakte broeikasgassen is bijna aanwezig. En de opwarming vormt een potentiële bedreiging voor iedereen op aarde. De vraag is alleen in hoeverre het kapitalisme voor de korte termijn oplossingen kiest of toch versneld naar alternatieve mogelijkheden. Die er inmiddels al zijn.