De klassieke elementen
De vier elementen. Vast en zeker al eens van gehoord. Voor mij klinken ze heel logisch in m’n oren. Maar wat betekenen ze nu echt? En waar komen ze vandaan? Daarom heb ik maar eens een kijkje ‘achter de schermen’ genomen en me een héél klein best-wel-klein beetje verdiept in de elementen. Zo zie je bijvoorbeeld dat er in verschillende culturen over de basiselementen wordt gesproken – met veel gelijkenissen, maar soms ook verschillen. De basisgedachte is echter identiek: het zijn de oerprincipes waaruit alles is opgebouwd. Althans, zo werd er vroeger over gedacht, want inmiddels is wel bekend geworden dat alle materie uit deeltjes is opgebouwd. De vier elementen zijn een heel goed voorbeeld van een theorie uit de klassieke natuurkunde. Maar wel heel erg interessant, zeker als je de link maakt naar niet zozeer een wetenschappelijke werkelijkheid der dingen, maar een meer filosofische of ‘wezenlijke’ kijk op dingen, ons en onze wereld.
Quatro staggioni elementos
Nee, dit heeft niks met een lekkere pizza te maken. Ik vond het gewoon een leuke kop. Basta. En quatro betekent toch nog steeds vier. Back to basic. Wijsgeer Empedocles (490-430 voor Christus) verkondigde de theorie dat alle stoffen en daarmee alles op en buiten de aarde is opgebouwd uit vier elementen: aarde, water, lucht en vuur. Deze vier elementen zijn daarmee in alle materiële dingen aanwezig. In de dingen om ons heen, zoals een zee die voornamelijk uit water bestaat, een houtkachel uit vuur en de ruimte uit lucht. Ook wij mensen bestaan uit de vier elementen. Botten zijn de aarde, de warmte van ons lichaam is een voorbeeld van vuur en ons bloed is het water. De vier elementen kwamen vroeger in de metafysica van volkeren over de hele wereld voor: bij de Indianen, Grieken, Joden, Boeddhisten en Chinezen. Trouwens, metafysica is de wijsgerige leer die niet de werkelijkheid onderzoekt zoals ze ons gegeven wordt uit de zintuiglijke waarneming (=fysica), maar op zoek gaat naar het wezen van de werkelijkheid en wat haar maakt.
Over het ontstaan van de elementenleer is niet veel te zeggen. De natuurfilosofen in die tijd kenden geen experimentele praktijk, dus het moet puur en alleen een kwestie van logisch nadenken zijn geweest om te verklaren wat men zag. Deze filosofen worden ook wel ionische filosofen genoemd. Dit waren de wijsgeren die zich in het begin van de ontwikkeling van de filosofie bezig hielden met de waarneembare wereld en zich trachtten het ontstaan en samenstelling te begrijpen en bovendien van de veranderingen in de kosmos. De ionische natuurfilosofen vanaf de 6e eeuw voor Christus veronderstelden het bestaan van een oerstof (archè) waaruit alle materie zou zijn voortgekomen. Zo dacht Thales van Milete aan water als oerstof en Anaximander zag lucht als een goede kandidaat. Waar ze het wel over eens waren, was dat alle materie op aarde was samengesteld uit de vier elementen. Dit werd de basis waar latere filosofen hun eigen kosmolonie mee opbouwden. Hierover straks meer.
In veel culturen werd en wordt er geloofd in de vier elementen. Wat in elk geval bekend is, is dat tijdgenoot Democritus – die dus leefde in de tijd van Empedocles – in die tijd het idee ontwikkelde dat de wereld is opgebouwd uit deeltjes. Hij noemde deze atomen. In de Oudheid werd echter niet in die theorie geloofd, maar in de theorie van de vier elementen. Je ziet zelf de sterke verbintenis met de Griekse mythologie, waar de eerste sporen van de relatie tussen de elementen en de godenwereld verschijnen. De goden Demeter, Ares en Artemis hadden wat met aarde. Aphrodite, Poseidon en Dionysos met water. Hera, Hebe, Hermes en Persephone met lucht. Zeus, Hestia, Apollo en Hephaistos met vuur.
De klassieke elementenleer, zoals de vier elementen worden genoemd, is onderdeel van de klassieke natuurkunde. Hierin gaat het vooral om concepten, zoals ze zijn beschreven door Archimedes, Galilei, Newton en Maxwell. Na de klassieke natuurkunde komt de moderne natuurkunde. Die is ontstaan door natuurkundige ontwikkelingen na het jaar 1900: de relativiteitstheorie van Einstein, kwantummechanica van Bohr, Heisenberg en anderen en de atoomtheorie die verder is uitgebouwd. De klassieke theorieën zijn echter nog steeds waardevol, omdat ze vaak een goede benadering zijn van de modellen die de, meer precieze, moderne natuurkunde beschrijft en die in de meeste ‘alledaagse omstandigheden’ voldoet. Zo ook die van de vier elementen en dan vooral de toepassing op een niet-wetenschappelijk gebied ervan. Zo stelt de Boeddha bijvoorbeeld dat als je de vier elementen toepast op je eigen kijk van de wereld, je langzaam een echt objectieve blik krijg op onze fysieke wereld. Dat maakt het makkelijker om een simpel en vredig leven te leiden met minder zorgen. Overigens: de betekenis van de elementen verschilt per cultuur. In iedere cultuur wordt zowel de letterlijke als de symbolische betekenis van de elementen gebruikt. In onze westerse wereld gaan we meestal uit van vier oerelementen: water, vuur, aarde en lucht. Hout, vuur, metaal en water zijn de Chinese elementen – lucht hoort daar dus niet bij.
Klassieke elementen vormen de basis
Water, agua, aqua. Eén van de vier dus. ‘Water’ neemt in de geschiedenis een belangrijke en aparte plaats in. In veel religies staat water symbool als een reinigend middel. Vooral in het christendom en het jodendom. De beschavingen in het Oude Egypte en het Koninkrijk Israël lagen in die tijden in of langs droge, woestijnachtige gebieden. Zonder water was men daar gedoemd te sterven. De enkele keren dat het regende was het vaak een dusdanige hoeveelheid dat niets ontziende modderstromen en overstromingen ontstonden. In Genisis wordt de hemel aangeduid met een dualis wat water(en) betekent. God scheidt de hemelse wateren van de aardse wateren (de zeeën). Daarnaast kennen Rooms-katholieken het wijwater. Dit gezegend water wordt bijvoorbeeld gebruikt bij de doop, maar ook bij aanvang en einde van een mis, waarmee de vingers gedoopt worden in een gevuld wijwaterbakje en een kruisteken wordt gemaakt. Het geloof wil dat het sprenkelen van zulk water ten goede komt. Buiten dit alles bestaat elk organisme voor meer dan de helft uit water. Planten voor ongeveer tachtig procent, dieren inclusief mensen voor ongeveer zestig procent. Zonder water is er geen leven mogelijk.
Lucht. Het andere klassieke element. Met lucht wordt het homogene mengsel van gassen bedoeld in de onderste lagen van de atmosfeer. Qua chemische samenstelling bestaat de lucht op aarde voor ongeveer 78% uit stikstofgas en voor circa 21% uit zuurstofgas. De samenstelling kan variëren afhankelijk van de hoogte. Buiten dit alles is lucht overal om ons hen en toch is het onzichtbaar. Het is beweeglijk en ongrijpbaar net als onze geest. Lucht is wat wij in- en uitademen. We voelen het alleen als het beweegt, van licht briesjes dat heerlijk aanvoelt op een zomerse avond tot een orkaan die complete steden tot puin omver slaat.
Astrologie en de vier elementen
Astrologie. Het is een oude methode om met behulp van planeetstanden menselijke eigenschappen te bepalen. Als je astrologie zegt, zeg je ook heel vaak sterrenbeelden. Astrologie werd al beoefend en bestudeerd ten tijde van het oude Babylon. Off the record: Babylon of Babel is trouwens een stad uit de Oudheid en bevindt zich in het huidige Irak, ongeveer 80 kilometer ten zuiden van Bagdad. Even voor het beeld: de eerste verwijzing naar Babylon dateert uit ca. 2500 voor Christus. Dat is dus wel een tijdje geleden. De naam Babylon is overigens een Griekse verbastering van het Akkadische Bāb-Ilim, wat “de Poort van God”betekent . Terug naar de astrologie. Een westerse (ook wel Vedische) horoscoop is een interpretatie van de stand van de planeten ten opzichte van de twaalf sterrenbeelden die we kennen. In de Oosterse astrologie worden dierentekens gekoppeld aan een geboorte-uur, dag, maand en jaar.
Onze westerse astrologie werkt met de vier elementen, waaraan de Oud-Griekse filosofen eigenschappen toeschreven. De vier elementen zijn een model van het universum – dat gaat dus veel verder dan de aarde – waarmee je vanuit verschillende invalshoeken naar dingen kunt kijken. Het is een nieuw blikveld op de vier oerelementen. Zo heeft alles een stoffelijke kant (aarde), een rationele kijk (lucht), een spirituele kant (water) en een stoffelijk aspect (aarde). Ook in de sterrenbeelden zoals we ze kennen, wordt de link gemaakt naar de vier elementen. Ze linken de elementen naar temperamenten of persoonlijkheidstypen. Best grappig om vast te stellen nu ik dit artikel schrijf. Ik ben me daar nooit bewust van geweest. De vraag is overigens wat je eraan hebt om het te weten. Enfin, ik hou wel van zo’n logica en voor mezelf de illusie waarmaken dat ik dingen begrijp. Eens kijken of dat ook duidelijk wordt uit het element dat ik ben.
- Vuurtekens: ram, leeuw en boogschutter. Eigenschappen zijn: initiatiefnemend, vurig, onbegrensd, vrijheidslievend, fantasierijk, avontuurlijk, egocentrisch, naïef, optimistisch, expressief, zelfvertrouwen, enthousiast, moedig, levenslustig, actief, wilskrachtig.
- Aardetekens: stier, maagd en steenbok. Eigenschappen: nuchter, ‘met beide benen op de grond’, afwachtend, praktisch, doortastend, ordelijk, betrouwbaar, trouw, concreet, realistisch, rustig, gestructureerd, geordend, materialistisch.
- Luchttekens: tweelingen, weegschaal en waterman. Met eigenschappen: denken, optimisme, contactvaardig, taalvaardigheid, het vermogen om verstandelijk en contactueel verbanden te zien en dingen te beredeneren, objectief, rationeel, communiceren, theoretiseren, abstraheren, flexibel, mentale vrijheid.
- Watertekens: kreeft, schorpioen en vissen. Eigenschappen: emotioneel, betrokken, warm, gevoelig, kwetsbaar, gezellig, verzorgend, inlevingsvermogen, meelevend, vredelievend, spiritueel, verlangen, weten door voelen, ziel, onbewust, onderbewust, verborgen, overmatig, geloof, verdriet, geluk.
Het is vreemd om zo te lezen, maar ik ben een ram en daarmee vuurteken. En alle eigenschappen – en nee ik heb ze niet zelf opgeschreven nadat ik een half uur in de spiegel heb gekeken – kloppen gewoon. Poeh. Het zet me als schrijvende wel aan het denken. Zoiets kan toch geen toeval zijn? Mensen die lang-lang geleden leefden – misschien wel voor 2500 voor Christus – hebben de basis hiervan gelegd en die kunnen we nu in onze huidige tijd nog steeds linken en relateren aan dingen, invalshoeken, ‘wie ben je’ enzovoorts. Ik kan niet anders dan concluderen dat er meer moet zijn. Zo’n kennis kun je je niet per toeval laten invallen. Ook niet met puur gezond of ‘boerenverstand’, zoals men tegenwoordig tegen de klassieke natuurkunde aankijkt. Wetenschap is leuk, maar hoe kun je goede wetenschap beoefenen als je weinig instrumenten tot je beschikking hebt. Dat laat me alleen nog de conclusie trekken dat de ionische filosofen gewoon goede gasten waren.
Toch nog even een samenvattinkje van vuurmensen, gewoon omdat ik het leuk vind.
Vuurmensen kunnen anderen met hun energie aansteken. Zij vinden het heerlijk om met iets nieuws te beginnen. Ze genieten van de spontane dingen in het leven. Hun optimisme vormt een inspiratiebron voor iedereen om hen heen. Door hun positieve manier van denken, komt alles over het algemeen ook goed. Vuurmensen hebben een uitlaatklep nodig voor hun creatieve vermogens. Ze moeten zelfstandig zijn. Een vuurteken wil graag zelfstandig zijn en houdt er niet van om aan banden gelegd te worden. Wat men vuur zou kunnen verwijten is een gebrek aan werkelijkheidszin en een zekere mate van egocentrisme en ondoordachtheid. Een te grote nadruk op het element vuur kan ertoe leiden dat het gedrag van een persoon wordt beheerst door zijn ego. Een dergelijk iemand moet te allen tijde in het middelpunt van de belangstelling staan en stort zich in nieuwe ondernemingen zonder rekening te houden met de gevolgen.De psychische functie die bij vuur hoort is de intuïtie. Een vuurmens is intuïtief ingesteld, d.w.z. ingesteld op het plotseling en onberedeneerd doorzien van dingen. Het ‘hoe’ komt bij vuur voor het ‘waarom’. (bron: www.tijdgeest.eu/astrologie).
Conclusie: het klopt voor mij!
En dan toch het vijfde element
Al eens van kwintessens gehoord? Nee, nou, nu wel. De kwinta ofwel quinta betekent vijfde en essentia betekent het wezen. Het vijfde wezen. De kwintessens is in hedendaags spraakgebruik de aanduiding voor dat waar het in wezen om gaat, het wezenlijke van een zaak of gebeurtenis, de kern van de zaak, het hart, het niet-materiële. In oude filosofieën is het de benaming voor het vijfde element. In de oude filosofie wordt de kwintessens ook wel ether genoemd. Het is het vijfde, immateriële, element, naast en boven de vier stoffelijke elementen lucht, water, aarde en vuur.
De Griekse filosoof Aristoteles introduceerde het concept van een vijfde element naast de vier klassieke elementen. Hij noemde het ook wel obaia, een element dat de hele wereld doordrong. Middeleeuwse filosofen en alchemisten dachten dat het een vorm van materie was, iets dat ze dus volgens een bepaalde methode zouden kunnen extraheren. De oude Grieken dachten dat de ether geen aards element was en dat het hemellichamen opriep. Ether is naar de Griekse god Aether genoemd. Maar wat is het dan nu precies? De gedachte is als volgt. Aristoteles kenden aan elk element een grondeigenschap of ‘kwaliteit’toe. Zo is lucht primair vochtig en secundair warm. Vuur is primair warm en secundair droog. Aarde is primair droog en secundair koud. En water is primair koud en secundair vochtig. We kunnen geen enkel element met zijn kwaliteit weglaten of missen en hebben ze daarmee allemaal nodig. Maar hoe houdt je ze in balans. In evenwicht? Immers, de vier elementen zijn aan verandering onderhevig en ze staan toch met elkaar in verbinding. Het vijfde element maakte daarmee de puzzel compleet. In het sterke vierkant daalt het vijfde element in en vormt de verbintenis tussen vuur en water, lucht en aarde. Het is de onpartijdige, neutrale trilling die vanuit een centrale oerkern de dode schepping tot leven brengt. Het is de neutrale materie waaruit de schepping voortdurend gevormd wordt. In het systeem van Aristoteles had dit vijfde element geen ‘kwaliteiten’ (vochtig, droog, koud en warm), waardoor het ook onveranderlijk was.
Elementen op tv
Je zou het niet zo snel zeggen, maar er zijn een aantal series en films gemaakt die écht over de elementen gaan. Wat denk je bijvoorbeeld van de bekende tekenfilmserie Avatar? In deze serie kunnen de zogenaamde ‘benders’ de elementen besturen. Er is alleen één iemand die ze alle vier kan besturen: de avatar. Een verfilmd deel hierop is de film The Last Airbender uit 2010. Leuke film trouwens. Deze film gaat over de 12-jarige luchtnomade – ja inderdaad, iemand die lucht kan beheersen – Aang. Hij strijdt tegen de Vuurnatie die een oorlog begint om de wereld te veroveren. Vuur versus wind. Of wat denk je van de film ‘The Fifth Element’ met Bruce Willis uit 1997. Zoals de naam al zegt: deze film gaat over een vijfde element. Ook in Dan Brown’s thriller Angels & Demons zie je de verwijzing naar de elementen. De kardinalen worden in het boek gekidnapt en gebrand met een ambigram: ‘Earth’, ‘Air’, ‘Fire’ en ‘Water’. En wat te denken van mijn old-time favorite: Captain Planet and the Planeteers! Een tekenfilm waar ik als klein jongetje samen met Aniek naar keek in het begin van de jaren ’90. Het gaat over vijf tieners die elk een magische ring hebben die een element controleert. Als ze hun krachten combineren, creëren ze een superheld Captain Planet die de macht heeft over alle elementen. Geweldige serie. Heb ik nog eens naar gekeken toen het winter was en we daarna lekker in het bos op de grote vijver gingen schaatsen.
Finalemente
Wat heb je nu aan dit artikel? Dat moet je zelf maar bepalen. Ik ben gefascineerd in oude wijsheden. Oude wijsheden zijn die van het leven. Al de oude elementen zijn ontstaan in de behoefte van ons als mens om alles wat zich rond ons en in ons afspeelt, te verklaren. We doen tegenwoordig niet anders met alle moderne technieken, maar vroeger – heel vroeger – precies op dezelfde manier. Ik vind het interessant om een loop van de geschiedenis te zien hoe vier elementen uitbreiden naar vijf elementen en uiteindelijk uitmonden in een theorie van kwantumfysica. De werking en de opbouw van alle materie op en rond de aarde uit deeltjes. Wij zijn deeltjes, een stoel is opgebouwd uit deeltjes, alles bestaat uit deeltjes. En dan te bedenken dat er in die Oudheid al iemand was die riep dat alles is opgebouwd uit atomen. Het meest inspirende hieraan vind ik daarbij nog dat de vier oerelement één-op-één vertaald kunnen worden naar astronomie. De link tussen hemel en aarde, de aarde en het universum. En dat wij als mensen op basis van onze geboortedag en moment, toch in kenmerken toegewezen krijgen die in relatie staan met de oerelementen. Ik ben zelf in april geboren en daardoor een ram. Ik ben daardoor vuur en tot mijn verbazing klopt de beschrijving heel erg. En nee, dat komt niet omdat ik nu in dit verhaal zit en vooral open sta voor gelijkenissen en niet voor afwijkingen. Het klopt gewoon. Doe ermee wat je zelf wil!
